M-cag, Bussawit, Bantay Bullagaw, Bin-bindugo ken Littik

by Dole O. Tomaneng

Agpada ti adda ti kapanonotan mi ken manong Bert...manong Anghel Cortez and Bantay Bul-lagaw came to my mind the other week...manong Bert naunaan nak laeng...he..he..yes I do remember diay kueba ni apo Aran when ever i passed bussawit nga segon dagitay estorya dagidi bab-baket ket asawa kano ni Angalo,... kuna met daydi classmate ko ti college idi  nga taga Narvacan ket diay kano baryo da nga Bantay Abot ket tuggot kano ni Angalo.

Malagip ko la unay idi ubingak nga daydi manong Anghel ket isu ti nagkali-kali diay Bussawit diay kueba ni Aran...diay banda na itatta nga nagpatakderan da ti cell site ti telepono...ken malagip ko la unay that Apo Gobernadora Carmeling Crisologo even visited the site.

I count  the late manong Anghel as our  local Archeologist/Botanist/Curator  during his time....idi ubingak ket kanayon kami nga agpasyar diay M-cag which he made  into a mini botanical garden, a mini museum and a function center which our loca chapterl Knight of Columbus make their meetings, it looks like a mini Port Santiago in Manila... ti pagay-aywan mi idi ket dagitay ansisit nga bato nga agdadama diay sirok ti dakkel nga oong nga semento...the late manong Anghel is also an antique colector...a big dadapilan ken pilid ti calesa on the top at the entrace of his garden, he has many colllection of lacasa in different made and sizes. Adu pay ti urnong na nga gamit dagitay kakabsat tayo nga Itneg like sumpit or solbatana, pana, pika, ken kampilan, baag, tampipi and different kinds and colors of batek...ti pagay-ayok nga taldiapan ket dagitay naduma-duma nga buneng, punyal, daga,ken kalunasan... nga replika kano dagidi tadem nga igam nga inaramat dagidi buyot tay maingel nga bannuar tayo nga  Diego Silang idi panawen ti panagalsa dagiti Ilocano, ti nakaigappunan na daytoy nga panagalsa ket kayat nga ingato dagidi Espaniol nga Guardia Civil ti buwis ti kada burnay nga basi.....the first charge of the Ilocano Braves during the Basi Revolt was done along the ridge of the Bantaoay River in  San Ildefonso Ilocos Sur  ket nairam-raman nga napooran daydi immuna  nga simbaan tayo..kadaytoy nga nagrebkan...  nga masarakan ti hardin nga M-cag nga pagay-awan nga pagpas-pasyaran dagitay bab-baro ken bab-balasang.

Speaking of Bantay Bullagaw...this is the highest peak in our town...no adda kami dita South China sea near Puro Pinget ket makita la unay daytoy nga bantay...this is the best reference  point when ever you like to get the true position of your ship when ever you passed in this area...idi saan pay nga uso ti GPS, Electronic Chart ken Sattelite kadagiti barko...Segun kadagitay lal-lakay nga taga Maratudo..the Arconados and the Banniagas of Sar-saracat (these two families are the most well known hunters  in our town )  ket ti likod kano daydiay Bantay Bullagaw ket provincia ti Abra...the town of  Lapaz and Tayum..ken matannawagam kano ti Abra river...gapu ta makadkadanun da kano nga mapan aganup saddiay idi ken adda kano das-das nga pang lintegan no kayat mo ti gumatang ti baka wenno nuang diay Abra nga iyawid mo diay Magsingal kasta met dagitay taga Abra.

Iti babaen ti Bantay Bullagaw ket adda bassit nga bakir mi diay Littik nga adda bantay na nga no awagan da ket Bantay Bin-bindogo nga abagatanen ti lugar nga Kabakab ken Nalbo diay ngatuen ti Maratudo nga no agpa-abagatan ka pay ket dulon ti ili ti Santo Domingo nga barrio ti Lao-ingen......naimas ti pagay bakir nga ma-apit kadagitoy nga lugar no tiempo ti ani ti uma aglalo no mabayo ti alsong ken naimas pay tay diket nga ballatinaw nga aramden nga iniroban nga luttuen nga binagkal  no mapan kami ag-pa-ani ken daydi nanang....adu pay leng ti abuyo ken bakes idi ken sumag-mamano nga ugsa ken alingo......malagip ko la unay ni tatang Inggo Tactay,manong Idio Barcarse, tatang Illo Banniaga,manong Ipi ken Milyo Umuquit, tatang Pitong Battad manong Jaime Tactay nga Pursinero mi...no mabasayo ken maidanon man kadakayo daytoy nga sinurat ko....ket uray no nabayagen nga saan tayo nga nagkikita ket adda kayo kanayon ditoy pusok ta dakayo ti nangitil-tiliw wenno nangisil-silo ti bullising nga sagot yo kanniak idi ubingak...kumusta kayo amin nga awan labas na,ta no adda ka-asi ni apo Dios ket umayak to met bumisita dita bakir no agawidak.....Akoy ...gayyem ko...isaganam dayta coleman wenno lampa ken kalburo ta intanto sumilaw ti tokak diay ubbog dita disso-or...ken mangpangati kanto man ti bul-lilising ta isagot konto met ken tay balasitang ko. 

Segun ti istorya daydi tatang Miguel Udarbe nga mayor tayo ket diay kano saka-anan ti bantay Bullagaw ket adda maysa nga ubbog idi un-unana nga nga agubbug ti ''yeso'' (i'ts a kind of white liquid nga napalet..parang kalburo...ammok daytoy nga mina ta nakapagkarga kami noon sa Amazon sa Brasil nga aramiden da nga pang.templa ti pintura...''yeso'' met ti awag da...siguro daytoy ti nag-tagiuna nga Enamel ) daytoy kano nga ubbug ti nagalaan dagidi papadi nga Espaniol ti pinang pintura da kadayta altar dita simbaan tayo....nga laukan da pay kano ti ''anniel''...isu met laeng nga adu ti 'baldi' 'diay ili tayo ta daytoy kano ti pagaramidan ti ''anniel'' idi tiempo ti Espaniol ...wen nabas-basak diay history book nga maysa nga number one export tayo idi diay Espania ken Mexico ket ''anniel'' nga pangtina da kadagitay agkakangina nga lupot saddiay (ref. Galleon trade between Manila,Acapulco and Spain).

Ammok nga  adu pay laeng ti di maka-ammo daytoy nga palimed ti Bantay Bin-bindugo ken Littik....ibagak kadakayo nga adda maysa nga dakkel nga kueba saddiay nga masarakan kadaytoy nga bakir nga pakaibatogan mi....malagip ko la unay daydi tatang mi nga binilin na ni manong Idio Barcarse nga Kabisilya mi nga kinunana ''Idio nakkong....kuyugem to man da ading mo Odulino ken Faustino ket ipakitam ken ipasyar mon to man diay wangawangan ti ''kueba''... annian nga ragsak mi ken manong ta daytoy nga kueba ket nang-nanggeg mi laeng kadagitay estorya ti lal-lakay aglalo diay Sar-sarakat ken Maratudo...hala uray no narigat ti magna ken sumang-at...(ibati mi diay karison diay Dinumaran sakam to mag-magna nga agpangato diay Littik...mga kinse kilometros pay...sakbay ka nga makadanon diay  Bantay Bin-bindugo) narigat ti magna ken sumang-at....ket pudno gayam nga adda dakkel nga kueba saddiay...saan mo nga ipagarup nga adda kueba, ta ti wangawangan na ket adda dakkel nga bato (limestone) nga nakuyamutan ti adu nga ramot ti kay-kayo ken lanot...nga no apay ketdi ket diay banda na ti kannawan nga parte ti wangawangan na ket adda nagtayag ken nagdakkel nga kayo ti Dalipawen ken diay kannigid met ket adda maysa nga dakkel nga kayo ti Balliti nga diay poon na daytoy nga Balliti ket adda ubbog nga agay ayus....makapabuteng ken makapasigkar...saan kano nga mabalin ti sumrek ta adu kano ti dadakkel nga kuraratnit, agpayso  ta nabangsit ti alingasaw nga rummuar (guano)...ken natitirad ken nasisilap nga bato nga nakabitin diay uneg na....diak ammo no agpayso ta segun dagiti lal-lakay diay Sar-sarakat ket daytoy kano nga kueba ket sumalpot kano diay Abra...inayon pay nga estoryaen daydi Tatang Inggo Tactay ket sinubukan kano dagidi.

''Pil-Pilme''- local name of the guerillia during the war (bunngoy daydi Itneg nga soldado nga Sagad kano ti nagan-na...i dont know what kind of guerillia this Sgt  Sagad kung Guerillia manok or Guerillia nga husto...but i heard and read a lot of horibble stories about this man ..ref. Malaya magasine by Jose Burgos) nga agkuta ditoy ngem nagbuteng da kano met ...takrot talaga...sana kinain na lang siya ng beklat... ...ti ammok nga kanayon nga pumassiar idi kadaytoy nga kueba no Semana Santa aglalo no Viernes Santo ket dagidi nalaing nga albularyo tayo wenno manga-gas diay ili tayo... isuda Tatang Biyano Tabbuga diay Miramar ken Manong Daris Pannaritan diay Napo...sublian tay man daytoy sarhento Sagad....ammok nga nang-nangeg yo  wenno nabas-basayo ti ka-abusado daytoy  nga soldado no maipanggep idi gubat ti Hapon....ti panagkitak ket guerillia manok daytoy nga soldado ta no agpatrulya da kano diay Patong ken Ban-banni-it idi ket uray kano la nga lima nga baka ken baboy iti ipaparti na kada rabii ken agpasala kano pay diay sirok ti manga mi diay bangkag mi diay Ban-banni-it...ang masakit ket no sumungad kano dagidi Hapon ket isuda kano met ti umuna nga agtaray nga agsanod nga agsubli diay Sar-sarakat....nasayaat laeng ta nasarakan dagitay husto nga guerillia headed by the late guerillia leader Gov.Roque Ablan Sr. of Ilocos Norte and Col. Peralta of Santa Ilocos Sur on their way to Bessang Pass...they were court martialled and hang in the town plaza of San Esteban, Ilocos Sur.

Note : Dagitoy nga estorya(Guerillia and World War Two ) ket na-adaw ko kadagitay lal-lakay diay ili tayo aglalo kadaydi lelong Froilan Tolentino ken kadagidi kaillian tayo nga Bolomen (taga bit-bit ti bala ti howitser ken garreta dagidi soldado ) nga nagserbi diay Battle of Tangadan ken Battle of Bessang Pass...idi maikaddua nga gubat...my Salute to the Bolomens  during the last world war....no awan kayo nga nagibaklay kadagidi bala ti kanyon(105 mm) ken nang-guyod kadagidi Howitser inggana diay Cervantes ket narigatan dagidi Americano nga nangpasuko ken ni Gen. Yamashita diay Kiangan.

Gapu kano ti dakkel nga tulong dagidi Bolomen tayo ket na-agaw tayo diay Bessang Pass  ket isu metten ti nakaigappuanan na nga isusuko ni Gen Yamashita diay Montaniosa...daytoy ti imbaga ni Gen. Russel Volkman...Commanding Officer of the USAFE-NORTHERN LUZON during the last war when he made his sentimental journey during the dedication of Bessang Pass Shrine many years ago.(ref.Battle of Bessang Pass website).

Daytoy la ti maibagak nabaknang met ket ti Magsingal ti Natural nga Baknang (mina) ta kadagitoy nga ban-bantay ken bak-bakir manipud diay dulon tayo ti ammianan barrio ti Silang ti parte ti Lapog agpatinnga diay dulon tayo ti abagatan ti barrio Lao-ingen ti parte ti Santo Domingo ket adu nga dadakkel nga bat-bato nga dagidiay dadduma ket kasla kadakkel ti simbaan tayo..segon tay Manong ko nga forester(DENR) ket dagitoy kano nga bat-bato ket maysa nga klase ti Limestone nga aramiden da nga plato nga porcelana wenno tisa... ta kastoy kano met nga klase ti min-minaen da diay kaban-bantayan diay probinsiya ti Bulacan nga destino na....ti kurang laeng ket investor nga mamuhunan nga mangusat kadagitoy nga lug-lugar...sapay koma ta ti di agbayag ket mataming met ti goyerno nga asikassuen ken kitaen no annia nga potential. nga maited dagitoy nga lug-lugar nga pagsayaatan ti ka-adduan.

Tawen 1982 iti naudi nga ipapasyar ko diay Bin-bindogo ken Littik, tiempo ti mangga idi, kadduak tay gayyem ko la unay nga Noel 'Bong' Utrera in Borobor, San Vicente..maysa met laeng nga marino a kas kanniak...tiyempo ti buras ti mangga idi...ken ka-adu ti atis,kamangeg,anonang ken allagat.

Sakbay nga innak pumakada ket ulitek manen...kumusta kayo amin dita Sar-sarakat,Dinumaran, Kabulluan,Taga-ipus ken Kabakab dita Maratudo aglalo kadagitay lal-lakay ken bab-baket nga maka-kabisado kanniak kasta met dagitay saan nga unay nga nalakay ken nabaket nga kapatadak lalo ken tay pagayam  ko nga ading...Akoy Umuquit..kumusta da tatang ken nanang mo...adda kayo nga kanayon toy pusok uray mabilangen ti tawen nga saan tayon nga nagkikita....kadagitoy nga lugar dita ili tayo ti naka-ammuak no annia ti naun-uneg nga kayat na nga sawen ti UGSA...Husto ti kuna daydi manong ko Ipi Umuquit diay Sar-sarakat....Ub-ubbing.....Ga-gayyem....Sang-sangaili ...ken....Amin-amin

Ipayapay kon daytoy kannigid nga imak nga magipasimudaag ti innak panagpakadan ken intay to panagkikita. 

Dios ti mangtarabay kadatayo amin.